Kiedy dziecko przechodzi żałobę, nie możemy i nie powinniśmy odbierać mu możliwości jej przeżywania. Pomagając mu odkryć czym jest żal i jak może się nim podzielić, pomagamy mu przejść przez ten trudny okres.
W Wielkiej Brytanii każdego roku umiera 4500 niemowląt. Oznacza to, że wiele rodzin musi wyjaśniać rodzeństwu w każdym wieku, że ich braciszek lub siostrzyczka nie wróci do domu. Małe dzieci mogą jeszcze nie rozumieć pojęcia śmierci, ale smutek, którego doświadczają rodzice i inni krewni podczas oswajania się ze śmiercią dziecka, będzie miał wpływ na ich codzienne życie, zarówno pod kątem emocjonalnym, jak i praktycznym.
Ta strona udostępnia rodzicom przydatne materiały do rozpoczęcia rozmów z rodzeństwem w każdym wieku, a także proponuje działania, dzięki którym dzieci będą mogły wspominać swojego braciszka lub siostrzyczkę i wyrazić swoje emocje.
Dostępne materiały zawierają również treści dla nauczycieli i szkół, które pomogą wspierać rodzeństwo zmarłych niemowląt w miejscach takich jak szkoła i podobne placówki.
Dla rodziców
Gdy dochodzi do śmierci dziecka, jego rodzeństwo jest często bardzo młode lub może urodzić się jeszcze w okresie żałoby.
Kiedy rodzice borykają się z własną żałobą, może być im trudno określić, jak bardzo należy dzielić się nią z młodszym rodzeństwem zmarłego dziecka. Dobrze jest rozmawiać z małymi dziećmi, gdy ma się „dobry dzień” – jest wtedy łatwiej odpowiedzieć na pytania dziecka i jednocześnie dopytać, jak ono się czuje.
Jak wytłumaczyć narodziny martwego dziecka, śmierć noworodka lub inne rodzaje straty
Dzieci są z natury ciekawskie i mogą mieć wiele pytań dotyczących tego, jak zmarło ich rodzeństwo, co się z nim stało i dokąd odeszło. Być może trzeba będzie opowiedzieć dziecku o wszystkim kilka razy, zanim informacje nabiorą dla niego sensu. Pomocne może być stosowanie prostych tłumaczeń:
'Dziecko było chore, więc zmarło w brzuszku mamusi' (urodzenie martwego dziecka)
'Lekarze w szpitalu bardzo dobrze zajmowali się Twoim braciszkiem i uwielbiał on Twoje odwiedziny, ale po długim/krótkim czasie choroby zmarł' (śmierć noworodka)
'Ciało Twojej siostrzyczki nie rosło prawidłowo, dlatego zmarła' (przerwanie ciąży z powodu anomalii płodu)
'Nie mamy pewności, dlaczego Twój braciszek (Twoja siostrzyczka) zmarł (zmarła), ale wiemy, że nie zrobiłeś(-aś) nic złego i że bardzo je kochałeś(-aś)' (nagły zgon niemowlęcia)
Wyjaśnianie dziecku śmierci jego rodzeństwa może być bardzo trudne, ponieważ Ty sam zmagasz się z własnym smutkiem. Ważne jest, aby być dla siebie życzliwym, jeśli również jesteś w żałobie. Poniższy przewodnik wyjaśnia, w jaki sposób dzieci rozumieją śmierć w miarę dorastania. Jego treść pomoże Ci porozmawiać z dzieckiem o śmierci innego dziecka w rodzinie.
Pojmowanie zjawiska śmierci przez dzieci
0-2 lata
Niemowlęta i maluchy mogą reagować smutkiem z powodu zmian w ich otoczeniu. Nie rozumieją tego, ale mogą odczuwać zmianę u innych, zwłaszcza u swoich głównych opiekunów/rodziców. Posługując się w swojej ekspresji niewielką lub znikomą ilością słów, mogą stać się przylepne i okazywać swoją niepewność płaczem. Ich sen i karmienie mogą zostać zaburzone. Dlatego bardzo często korzystne okazują się ćwiczenia relaksacyjne i skupienie się na kwestii przywiązania.
2-5 Years
W tym wieku rozwija się zdolność pojmowania, dlatego dziecko będzie chciało nadać sprawom sens – zazwyczaj poprzez zadawanie wielu pytań. Powszechny jest niepokój, mogą również pojawić się problemy z separacją. Dzieci w tym wieku używają słów „żywy” i „martwy”, ale nie rozumieją, że śmierć jest trwała – oczekują więc często, że dziecko wróci do domu. Oznacza to, że opiekunowie muszą być przygotowani na konieczność cierpliwego wyjaśnienia wielu kwestii, być może nawet więcej niż raz. Dzieci mogą potrzebować zapewnienia, że w śmierci nie ma bólu. Zdarza się również, że dzieci chcą wyrazić śmierć poprzez odgrywanie ról.
5-11 lat
Dzieci w tym wieku stopniowo zaczynają rozumieć, że śmierć jest czymś trwałym i że ich rodzeństwo już nie wróci. Dzieci, które przeżyły żałobę w młodszym wieku, mogą stanąć przed koniecznością ponownego przetworzenia tej straty, ponieważ rozwinęła się ich umiejętność pojmowania. Dzieci w tym wieku mają tendencję do łączenia wydarzeń ze sobą, więc mogą czuć się w jakiś sposób winne, co prowadzi do powstania poczucia winy i niepokoju. Mogą się obawiać o zdrowie i śmiertelność swoją oraz innych. Dzieci w tym wieku potrzebują prostych, szczerych odpowiedzi, otuchy i możliwości wyrażenia tego, co czują.
11 lat+ /Nastolatkowie
Okres dojrzewania to czas zmian, ponieważ dzieci w tym wieku stają się bardziej niezależne. Często rezygnują z pomocy rodziny na rzecz skorzystania z pomocy rówieśników, rozmawiając częściej z przyjaciółmi i osobami w swoim wieku. Dzieci muszą czuć, że pasują do otoczenia, a żałoba może powodować w pewnym stopniu wstyd i izolację. Nastolatki rozumieją śmierć, ale mogą kwestionować poglądy i przekonania innych ludzi na temat tego, co dzieje się po niej. Gdy uświadamiają sobie czym jest śmierć oraz jak działa cykl życia, mogą starać się zachować kontrolę, wycofując się i unikając podejmowania ryzyka. Mogą również próbować przyjąć bardziej dorosłą rolę i usiłować opiekować się tymi, którzy są w żałobie. Dzieci w tym wieku potrzebują wyznaczenia granic, otuchy i czasu na poznanie własnych uczuć i poglądów.
Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD)
Dzieci z ASD mogą nie reagować na śmierć w taki sam sposób jak inne dzieci, ale nie oznacza to, że nie przeżywają żałoby. Dzieci z ASD mogą mieć trudności z przetworzeniem własnych wyobrażeń o śmierci. Mogą też z trudem postrzegać rzeczy z punktu widzenia innej osoby, co utrudnia im rozumienie zachowań lub uczuć i nie zdają sobie sprawy, że mogą otrzymać pomoc. Takie dzieci mogą mieć trudności z komunikowaniem tego, co czują i znalezieniem odpowiednich słów. Właśnie dlatego konieczne jest posługiwanie się jasnym i prostym językiem. Ważne jest, aby w jak największym stopniu zachować rutynę, tłumacząc zmiany z wyprzedzeniem. Pomocne może być wykorzystanie obrazków, zdjęć i pomocy wizualnych. Należy dać dzieciom możliwość odkrywania i wyrażania swoich uczuć w sposób, który jest dla nich wygodny.
Dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi
Podobnie jak w przypadku dzieci z ASD, ważne jest, by być wobec dzieci szczerym, wyjaśniając im śmierć w jasny, prosty sposób, zgodnie z ich wiekiem rozwojowym. Dzieci mogą potrzebować więcej czasu na przetworzenie i zrozumienie informacji oraz dodatkowego wsparcia podczas wyrażania swoich emocji. Podobnie jak w przypadku młodszych dzieci, mogą one nie rozumieć faktu ostateczności śmierci, ale nadal będą odczuwać emocje związane ze stratą i tęsknotą za tym, by wszystko było tak, jak dawniej. Przydatne mogą okazać się przedmioty, pomoce wizualne oraz zdjęcia, zachęcając dzieci do zaangażowania się i rysowania lub wybierania obrazów, które odzwierciedlają ich uczucia.
Wyrażanie emocji
Dzieci mogą okazywać smutek lub zmartwienie poprzez swoje słowa lub działania. Ich zachowanie może ulec zmianie w związku z żałobą, dlatego ważne jest, aby dać im możliwość wyrażenia tego, co czują.
Czynności, które pozwalają dzieciom na swobodną ekspresję, mogą pomóc w rozpoczęciu rozmowy, ale należy pamiętać, że uwaga dziecka jest krótsza i może ono szybko zmieniać temat. Wychodzenie naprzeciw potrzebom dziecka, które chce zapytać o śmierć rodzeństwa i chce się pobawić, jest w porządku i pokaże mu, że jesteś gotowy wysłuchać go, kiedy będzie gotowe do rozmowy.
Dla nauczycieli i szkół
Radzenie sobie z żałobą
Kiedy pogrążone w żałobie rodzeństwo jest smutne, można podjąć pewne działania, które pomogą nadać sens smutkowi i stworzyć przestrzeń do dialogu. Regularne rozmowy z wychowawcą, pedagogiem lub innymi pracownikami szkoły mogą uświadomić dziecko, że ma ono prawo czuć się tak, jak się czuje i nie musi tego tłumić w obawie przed zdenerwowaniem pogrążonych w żałobie rodziców. Dziecko może nie czuć się smutne, ale może być złe na swoich rodziców lub zmarłe rodzeństwo, dlatego ważne jest, aby zapewnić mu przestrzeń bez osądzania.
Komunikacja
Rodzice, którym zmarło dziecko, potrzebują często wsparcia ze strony szkoły, ponieważ czują się niezdolni do poproszenia o pomoc dla swojego żyjącego dziecka.
Mogą być przytłoczeni praktycznymi aspektami śmierci ich maleństwa lub nie być w stanie zaspokoić więcej niż tylko podstawowych potrzeb drugiego dziecka (lub dzieci).
Osoby te mogą czuć ulgę, gdy ich dziecko przebywa w szkole, ponieważ zapewnia mu to poczucie normalności i umożliwia innym osobom wspieranie go. Udzielanie rodzicom odpowiedzi oraz przekazywanie informacji na temat tego, jak ich dziecko radzi sobie w szkole, będzie dobrym sposobem na wspieranie rodziny w tym trudnym okresie.
Powrót do szkoły
Rodzice mogą chcieć, aby koledzy i koleżanki z klasy ich dziecka oraz inne szkolne środowiska zostały poinformowane o tym, co się stało.
Przekazanie informacji od rodziców pokaże im, że szanuje się ich prywatność, ale także pomoże ich dziecku być mile widzianym i wspieranym przez szkolną społeczność.
Wyznaczona osoba kontaktowa dla takiej rodziny pozwoli rodzicom uniknąć konieczności wielokrotnego opowiadania swojej historii i będzie cennym źródłem informacji, jeśli rodzina będzie potrzebowała informacji o tym, jak radzi sobie jej dziecko w szkole.
Jak komunikować się ze społecznością szkolną/Utrata ciąży przez nauczyciela/Utrata ciąży przez rodzica
Rodziny, które wyraziły zgodę, aby ich sytuacja została zakomunikowana społeczności szkolnej, mogą nie życzyć sobie, aby wiadomości o ich stracie pojawiły się w treści szkolnych maili lub w wątkach publikowanych w mediach społecznościowych.
W podobny sposób należy traktować komunikację wewnętrzną, jeśli dotyczy ona pracowników, którzy sami są w ciąży lub doświadczyli wcześniej straty. Jeśli Twoi pracownicy doświadczyli straty dziecka, zajrzyj na stronę https://sands.org.uk/workplacetraining.
Jeśli nie masz pewności czy rodzic lub pracownik życzy sobie, aby wiadomość o jego stracie została przekazana, zawsze przeprowadź z nim rozmowę, w której zaproponujesz różne rozwiązania i uznasz za priorytet jego indywidualne potrzeby.
Jak nauczyć dziecko radzenia sobie w trudnych chwilach
Budowanie odporności na stres jest szczególnie ważne dla dzieci pogrążonych w żałobie. Pokazanie dzieciom, że nie ma nic złego w odczuwaniu smutku i że te uczucia miną, odsunie od nich część zmartwień. Społeczność szkolna może pomóc dziecku w radzeniu sobie z trudnymi uczuciami, poprzez ich akceptację i pokazywanie mu jego postępów w niewielki, ale uzmysławiający sposób.
Oto kilka dobrych sposobów na budowanie odporności psychicznej u dzieci:
Zapewnienie: Zawsze mów dzieciom, że są kochane i nie są winne straty. Powiedz im, na kogo mogą liczyć i kto może się nimi zaopiekować, włączając w to rodziców, przyjaciół i nauczycieli.
Rutyna: Przewidywalny dzień lub tydzień sprawia, że dzieci czują się bezpiecznie i pewnie. Uwzględnij pozytywne elementy ich normalnej rutyny w pierwszych dniach i tygodniach po stracie.
Zachęć dzieci do dzielenia się uczuciami: Niech wiedzą, że niezależnie od tego, co czują, jest to jak najbardziej w porządku. Daj im możliwość wyrażenia siebie w sposób, który jest dla nich wygodny, np. poprzez taniec, rozmowę, rysowanie, pisanie itp. Pomóż im wyrazić złość w bezpieczny sposób. Daj przykład, dzieląc się własnymi emocjami i tym, jak zmieniają się one wraz z upływem czasu.
Jasność: Odpowiadaj na pytania jasno, pewnie, szczerze, posługując się językiem odpowiednim dla wieku dziecka.
Zaangażowanie: Pozwól dziecku włączyć się w organizację pogrzebu rodzeństwa, przygotowanie miejsca pamięci lub specjalnych rzeczy, które wybierze na pamiątkę. Dzięki temu będzie czuło większą kontrolę nad sytuacją.
Wsparcie: Zaangażuj każdego, kto wspiera Twoje dziecko, w tym szkołę, kółka zainteresowań itp. Porozmawiaj z nimi i wspólnie ustalcie, jak mogą pomóc we wspieraniu dziecka.
Pochwały: Zachęcaj do działania i chwal dziecko za jego osiągnięcia – zarówno te większe, jak i mniejsze.
Zrozumienie: Zrozum, że dla dzieci jest rzeczą zupełnie naturalną, aby śmiać się, grać i bawić, jednocześnie mając czas na smutek i żałobę. Dzieci po stracie mogą mieć trudności z nawiązywaniem przyjaźni, wprowadzaniem zmian i podejmowaniem wyzwań, które w normalnych warunkach mogłyby nie stanowić problemu. Postaraj się zrozumieć dziecko, ale zachowaj też granice, aby czuło się ono bezpiecznie i pewnie.
Jest nam niezmiernie miło, że możemy podzielić się ze światem tą piękną animacją, która ukazuje historię dwójki małych dzieci rozmawiających o tym, co mogło stać się z dzieckiem o imieniu Kitty.
„Pośród gwiazd” to opowieść skierowana do młodszych dzieci, która pomaga im odkryć problemy i pytania, które pojawiają się, gdy niestety dochodzi do śmierci dziecka. Animacja może być szczególnie pomocna dla rodzeństwa, kuzynów i przyjaciół, którzy doświadczyli straty.
Książkę w wersji papierowej można zamówić w naszym sklepie Sands.
Zeszyty ćwiczeń dla dzieci
Możesz pomóc swojemu dziecku podzielić się tym, co czuje dzięki pięknym, dedykowanym zeszytom ćwiczeń stworzonym przez Sands.
